Een jaar geleden overleed Zaandijker Gerrit van den Nieuwendijk. Naast tal van activiteiten buitenshuis schreef hij verhalen, opiniestukken, gedichten en zelfs toneelstukken en musicals. Ter herinnering en als ons eerbetoon aan creatieve en kleurrijke duizendpoot Gerrit van den Nieuwendijk publiceren we regelmatig een ‘typisch Gerrit’ verhaal (of gedicht).
Klik HIER voor een kort verhaal over een bankje: ‘Hulpeloos verliefd’
Door: Albert Groothuizen
Zaandijk bestaat stedenbouwkundig uit twee delen: het oude Zaandijk, ontstaan vanaf de Lagendijk tot aan het spoor en Rooswijk ‘over het spoor’. Albert Groothuizen neemt u in een reeks artikelen mee op een denkbeeldige wandeling ‘kriskras’ door de bouwhistorie van Zaandijk.
Oud Zaandijk is een architectonische aaneenschakeling van verschillende buurten. In de animatie ‘Ontstaansgeschiedenis’ is dat treffend in vogelvlucht te zien. Eerder werd in Zaandijk Bouwt! aandacht besteed aan Plan Donker. In deze aflevering gaan we verder terug in de tijd en belichten de 100-jarige Rode Buurt.
Verleden, heden en toekomst van de Rode Buurt
Oorsprong: De Woningwet
De Woningwet van 1901 -ingediend door onder meer de minister van Binnenlandse Zaken mr. Goeman Borgesius- had tot doel om ‘krotbebouwing’ tegen te gaan, sociale woningbouw te stimuleren én het verplichtte de gemeenten om voor stenen nieuwbouw -houtbouw werd verboden- een stedenbouwkundig plan te maken. De Rijksoverheid stelde gemeenten kredieten in het vooruitzicht voor de bouw van sociale huurwoningen (Woningwetwoningen) en voor de aankoop van bouwterreinen door “toegelaten verenigingen zonder winstoogmerk”. In het hele land schoten woningbouwverenigingen als paddenstoelen uit de grond.
Elke woningbouwvereniging had tot doel om sociale huurwoningen te bouwen en te verhuren aan de leden. De heersende verzuiling zorgt voor een breed scala aan verenigingen in alle gemeenten in Nederland, dus ook in de Zaanstreek. Voorbeelden in deze regio zijn verenigingen voor katholieken (Leo XIII in Zaandam en Sint Antonius in Wormerveer) en voor protestanten (Patrimonium in Zaandam en in Krommenie). Door de vele industrie in alle dorpen werden ook veel verenigingen opgericht voor en door arbeiders, zoals De Volkswoning in Krommenie, De Woning en De Arbeid in Koog aan de Zaan, Goed Wonen in Zaandam en in Wormerveer en ZVH van medewerkers van houthandel William Pont in Zaandam. Het Westzaan Belang werd door notabelen opgericht.
Sociale woningbouw in Zaandijk
In Zaandijk werd er niet direct een woningbouwvereniging opgericht. Woningbouw in Zaandijk bleef nog een zaak van particulier initiatief. De gemeente wendde zich op 28 maart 1918 tot de Amsterdamse “in 1909 door eenige belangstellende heeren opgerichte” Bouwmaatschappij ‘Nieuw Leven’ met het verzoek om de bouw van woningen ter hand te nemen op het land van Haremaker, ten noorden van de Parkstraat. De Bouwmaatschappij stelde begin juli 1918 voor om het landje te bebouwen met acht arbeiderswoningen voor mensen met een weekloon van minder dan 22 gulden en vier luxere woningen voor ‘notabelen’. De gemeente verleende aan ‘Nieuw Leven’ voor de bouw van de woningen een voorschot van 107.155 gulden.
Het voorstel van ‘Nieuw Leven’ loste de woningnood natuurlijk niet op. Een groep (boze) Zaandijker arbeiders “slaan zelf de hand aan den ploeg” en op 7 april 1918 richten zij -op initiatief van de heren D. Bakker en S. van Hoorn- een woningbouwvereniging op: de Woningbouwvereniging ‘Zaandijk’. Direct vraagt ‘Zaandijk’ een voorschot aan de gemeente om 61 woningen te bouwen. Aangezien de nieuw geïnstalleerde gemeenteraad in meerderheid uit SDAP’ers bestaat, komt er snel schot in de zaak. Op 9 september 1918 gaat de gemeente tot koop over van de landerijen van Gerrit Schipper en Pieter IJff “ten behoeve van de volkshuisvesting en uitsluitend voor woningbouwverenigingen”.
De woningbouwvereniging ‘Zaandijk’ krijgt op 16 december 1918 een voorschot van de gemeente voor het bouwen van 61 woningen en op 11 juni 1919 nog eens 445.000 gulden voor de aankoop van bouwgrond en voor de bouw van uiteindelijk 63 woningen én een winkel. Ondanks ambtelijk gekissebis over de kredietverstrekking, kan de realisatie van de Rode Buurt in 1920 van start!
Architectuur
Voor het ontwerp van de woningen schakelde ‘Zaandijk’ het Amsterdamse architectenduo Zeeger Gulden en Melle Geldmaker in. Gulden was architect én raadslid voor de SDAP, waardoor hij veel projecten met sociale woningbouw binnenhaalde. In sommige gevallen omdat hij ook nog betrokken was bij de oprichting van de betreffende woningbouwvereniging. Kortom, een wat we noemen ‘ondernemende’ architect.
Geldmaker was de praktische man en de tekenaar. Samen met architect Van der Mey maakten ze in de periode 1910-1930 veel ontwerpen voor woningen in met name Amsterdam. Hun voor die tijd efficiënte plattegronden (met toilet!) maakten hen gewild om opdrachten aan te verlenen. Hun stijl is herkenbaar als een ‘sobere’ versie van de Amsterdamse School. De woningen in Zaandijk werden echter voor arbeidersbegrippen ‘rijk’ ontworpen en vormgegeven: mansardekappen met rode pannen, dubbelhoge erkers, gedetailleerd metselwerk en ‘moderne’ tuindeuren.
Elders in de Zaanstreek zijn ook ontwerpen van Gulden en Geldmaker terug te vinden: de Klaas Katerstraat en het Hahnplantsoen in Zaandam en de Bloemenbuurt in Koog aan de Zaan.
Op 30 juli 1920 gaat de bouw in Zaandijk van start. Ondanks (forse) budgetoverschrijding, mede door de stijgende materiaalprijzen, worden de eerste van de 75 woningen én een winkel van ‘Nieuw Leven’ en ‘Zaandijk’ een jaar na de start van de bouw feestelijk in gebruik genomen.
In de tien jaren daarna worden er woningen bijgebouwd en krijgt de buurt de omvang en het uiterlijk, zoals tegenwoordig te zien is. Het grootste deel van de buurt bestaat nog steeds uit huurwoningen, maar er zijn inmiddels ook tientallen woningen in particulier bezit.
Straatnamen
Aan B&W van Zaandijk werd voorgesteld om de straten te vernoemen naar socialistische voormannen. Deze naamgeving stuitte echter op bezwaren in de toenmalige gemeenteraad. Raadslid Kleiman beschuldigde de linkse meerderheid in de raad van misbruik van haar tijdelijke overwicht in de raad. Mede-raadslid Bakker van de socialistische meerderheid vond dat de straten best naar socialisten mochten worden vernoemd, want “de sociaal-democraten staan veel hooger dan de burgerlijke partijen en het nageslacht mag best weten dat de arbeidersklasse aan het roer is geweest.” Het voorstel werd aangenomen met één stem tegen, die van raadslid Kleiman. En zo kregen de straten de namen van vijf socialistische voormannen*: Domela Nieuwenhuisstraat, Goeman Borgesiusstraat, Karl Marxstraat, P.L. Takkade en Talmastraat. De buurt werd oorspronkelijk het Rode Dorp genoemd vanwege (officieel) de rode daken. Dat het ook de ‘huiskleur’ van de socialisten was, was (vermoedelijk) geen toeval.
Toen en nu: Karl Marxstraat en Goeman Borgesiusstraat (met buurtwinkel)
De toekomst
In de jaren ‘80 ontstond de noodzaak om de woningen te verbeteren vanwege de bouwkundige staat. Vooral vocht was een bron van klachten voor het binnenklimaat en voor de houten vloeren. Door in de gevel extra ventilatie aan te brengen, werd vochtoverlast tegengegaan. Ook werd, heel efficiënt doch niet zo fraai, veel kunststof beplating aangebracht om regelmatig schilderwerk te voorkomen. De woningen werden ouder en de eisen werden scherper, zowel in het praktische gebruik van woningen als in de energiebesparing. Door verzakking waren een aantal woningen zelfs onbewoonbaar, en inmiddels gesloopt. Na jarenlange discussie is afgelopen jaren een keuze gemaakt door Parteon Wooncorporatie voor de toekomst van de Rode Buurt.
Parteon en de gemeente Zaanstad hebben, mede door toevoeging van de Rode Buurt aan de Erfgoed Deal van de Rijksoverheid**, gekozen voor het grotendeels behouden van de huurwoningen in de Rode Buurt, waarbij de buurt het verhaal van het verleden vertelt, maar ook een duurzame toekomst tegemoet gaat. Dit betekent dat:
Het ontwerp van de nieuwe woningen is van Hooyschuur Architecten in Wormerveer.
Maquette van de nieuwe Rode Buurt
Een deel van de nieuwe woningen krijgt een ‘bloemkozijn’ (op de gevel geplaatst raamkozijn), de goten bepalen mede het beeld en de kleuren en de toegepaste materialen passen goed bij de te renoveren woningen. De nieuwe invulling met 24 sociale huurwoningen sluit op deze manier goed aan bij de karakteristieken van de Rode Buurt. De samenhang is daarmee gewaarborgd.
De woningen worden gerenoveerd en gebouwd door HSB Bouw uit Volendam. Zij bouwen de huizen volgens een gestandaardiseerd en efficiënt bouwproces. Het project start naar verwachting met de uitvoering in het eerste kwartaal van 2023. De laatste woningen zijn voor de winter 2025 gereed voor de bewoners. De ‘oude’ bewoners, waarvan er velen elders in Zaandijk vervangende woonruimte hebben gekregen, hebben de mogelijkheid terug te keren naar ‘hun’ Rode Buurt.
Lees ook het verhaal van Gerda Swart uit juli 2021 -opgetekend door Gerrit van den Nieuwendijk- over wonen in de Rode Buurt. Gerda is eigenares van het enige nog in bedrijf zijnde oorspronkelijke Zaandijker buurtwinkeltje ‘De Rode Buurt’.
Bronnen en foto’s:
– Historische Vereniging Koog Zaandijk
– Zaanwiki
– De Orkaan (29 juli 2020, ‘100 jaar Rode Dorp’ door Giljam Klein)
– Parteon
– Hooyschuur Achitecten
– Maquettebouw BY-JOOST.nl
*)
– Karl Marx (1818-1883) was filosoof, historicus en econoom, grondlegger van de sociale wetenschappen en de belangrijkste theoreticus van het socialisme en communisme.
– Goeman Borgesius (1847-1917) was vooraanstaand liberaal politicus, met grote politieke talenten. Als minister van Binnenlandse Zaken bracht hij o.a. de Woningwet en de Gezondheidswet tot stand.
– Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919) wordt gezien als de grondlegger van het socialisme en anarchisme in Nederland.
– Pieter Lodewijk Tak (1849-1907) was een welgestelde links-liberaal die onder invloed van zijn vriend Wibaut en de Fabians overging tot het democratisch-socialisme. P.L. Tak richtte in 1901 de woningbouwvereniging De Dageraad op.
– Aritius Sybrandus Talma (1864-1916) was als minister in het kabinet-Heemskerk één van de grondleggers van de sociale wetgeving in Nederland. De Talma-verzekeringswetten (1913) zorgde ervoor dat verplichte collectieve sociale verzekering het fundament werd van het Nederlandse sociaal stelsel.
**) Het programma De Erfgoed Deal is een samenwerkingsverband tussen de rijksoverheid, gemeenten, provincies en maatschappelijke organisaties, die actief zijn in de ruimtelijke ordening en erfgoedzorg. Het programma zoekt aansprekende voorbeelden van plekken die gaan veranderen en waar sociaal en cultureel erfgoed een rol van betekenis speelt. Na toewijzing van een project draagt het programma financieel bij in de kosten van renovatie en innovatie. Voor renovatie en gedeeltelijk nieuwbouw van de Rode Buurt kende het Rijk € 600.000 toe
Sinterklaas met 40 Pieten in Zaandijk
“Excuses dat de start van onze intocht in Zaandijk niet zo netjes verliep. De Pieten wilden zo graag naar al die kleine Zaandijkertjes, ze waren gewoon niet te houden. We kwamen daarom een beetje te vroeg naar het dorp. Zelfs het tamboerkorps De Saen werd daardoor verrast”, vertelde Sinterklaas schuldbewust aan het einde van zijn rondrit door het dorp. “Beetje dom, maar alles kwam gelukkig snel weer goed met hulp van vrouwtje Toos. We hebben -en hopelijk alle Zaandijkers- genoten van onze toer door jullie prachtige dorpje Zaandijk.”
Met het tamboerkorps voorop reed Sinterklaas, onder aanvoering van hulpburgemeester P.E.G. Nieuw Hein, in zijn kleine koetsje stapvoets door feestelijk versierde straten en langs honderden grote en kleine dorpsgenoten. Het was een koude en donkere novembermiddag, maar de tientallen vrolijke Pieten zorgden voor een warme bijna sprookjesachtige sfeer in hun prachtige kleurige kledij en kleurrijke lichtjes in het haar. Ze vulden alle kinderhandjes met snoepgoed en pepernoten.
Dit jaar liep voor het eerst ook Glutenvrije Piet mee. “Het was nog even spannend, want de glutenvrije pepernoten waren zoek”, aldus Glutenvrije Piet. “Wie anders dan Mevrouw Toos vond ze uiteindelijk in de meelmolen. We hebben ze daar heel snel opgehaald en konden op tijd met die pepernoten op pad. Volgens mij vonden de kinderen de glutenvrije pepernoten helemaal heerlijk en proefden ze geen verschil met gewone pepernoten. We nemen ze volgend jaar weer mee naar Zaandijk en zeker ook naar de andere dorpen in de Zaanstreek.”
Aan het einde van de rondrit werd Sinterklaas en zijn Pieten op het Schoolpad uitgezwaaid door velen die van het begin tot het einde met hen hadden meegelopen. Met een “Zaandijkers, tot volgend jaar!” liet hij iedereen weten dat hij volgend jaar ons dorp zeker weer zal bezoeken.
Zaandijk Leeft! publiceert regelmatig als ‘Kiekje van de Week!’ een foto van een mooie, bijzondere, typische, kenmerkende plek in Zaandijk. Aan u om te raden op welke plek de foto is gekiekt. De goede inzendingen maken kans op een mooie prijs.
Bij het vorige kiekje kwam Monique Haaker-Van Egdom als winnaar uit de bus rollen. Deze keer een plaatje van een foto die -met hartelijke dank- is ingezonden door Muidi Mooren: ‘Een ‘wijdse’ plek bij ochtendgloren’.
Op welke plek is deze foto gekiekt?
Mail uw antwoord onder vermelding van KvdW8
voor uiterlijk 28 november 2022 naar
redactie@zaandijkleeft.nl
en maak kans op een mooie prijs.
Let op!: Antwoorden op onze Facebookpagina doen niet mee.
Uitstel festival ‘Zaandijk Aan Tafel!’
We hebben u regelmatig geïnformeerd over het festival ‘Zaandijk Aan Tafel!’ dat eind april volgend jaar in ons dorp zou gaan plaatsvinden. Aangezien de locatie waar we het evenement wilden organiseren niet beschikbaar is, hebben we helaas moeten besluiten het festival te verplaatsen naar een later tijdstip, waarschijnlijk september 2023. We houden u op de hoogte.
Ondertussen blijven we interviews verzamelen met Zaandijkers die vertellen over hun eten vroeger en nu. En we maken onverminderd plannen over muziek, theater en andere activiteiten die allemaal voortkomen uit deze interviews. Je kunt je nog steeds opgeven om geïnterviewd te worden of als vrijwilliger bij de voorbereidingen van het evenement via aantafel@mailfence.com.
De Kerngroep ‘Aan Tafel!’
Ras Zaandijker Monique Haaker-Van Egdom is de winnaar geworden van ons Kiekje van de Week nr.7. Op de foto was de ‘ingang’ van het Freek Engelpad te zien. Uit de weer meer ontvangen (goede) inzendingen kwam Monique als winnaar uit de bus rollen. Ron Witbaard (voorzitter van Zaandijk Leeft!) verraste haar met een mooie bos bloemen en onze stenen mok ‘Ons dorp Zaandijk’.
Sinterklaas brengt ook dit jaar een bezoek aan Zaandijk en wel op zaterdag 19 november! Omdat de Sint zijn bezoek vorig jaar “giga vet gaaf!” vond, maakt hij ook dit jaar een rijtoer door Oud Zaandijk. Om 17.00 uur wordt hij feestelijk ontvangen door ons organisatiecomité in de Valkstraat (nabij ingang AAK) en tamboerkorps De Saen. Hij maakt vervolgens samen met het korps en meer dan 30 Pieten een rijtoer door Oud Zaandijk onder aanvoering van hulpburgemeester ‘Ik ben geen prater’ P.E.Gerritjzn Nieuw Hein. De toer eindigt om 18.00 uur op het Schoolpad (achter Spar-Guisweg).
Bevreesd voor mijn hoogtevrees loop ik enigszins bedremmeld samen met Daan naar zijn domein, de toren van de Zaandijkerkerk. Daan is de ‘toren-gast-heer’ voor bezoekers aan de kerktoren.
Daan (35) is een van de tien (jonge) mannen met een autistische beperking die, onder begeleidingen van De Heeren van Zorg, in het volledig gerestaureerde kerkgebouw* wonen.
Klokslag 12 uur word ik vriendelijk ontvangen door Daan en coördinerend begeleidster Anouk Peppink in de gezellige groeps-ontmoetings-ruimte voor een gesprek over wonen in een kerk.
Een jaar geleden overleed Gerrit van den Nieuwendijk. Naast zijn werk als predikant bij de Doopsgezinde kerk, was Gerrit vrijwilliger bij tal van verenigingen, organisaties en stichtingen (waar onder Zaandijk Leeft!), acteerde hij in de theatervoorstelling Op zoek naar Mika, bouwde zijn eigen houten huisje aan de Orgelmakersgracht en organiseerde hij van alles voor zijn buurtschapje Domineestuin. En als hij nog wat tijd over had schreef hij verhalen, opiniestukken, gedichten en zelfs toneelstukken en musicals.
Ter herinnering en als ons eerbetoon aan creatieve en kleurrijke duizendpoot Gerrit van den Nieuwendijk publiceren we vanaf nu regelmatig een verhaal (of gedicht) in de rubriek Zaandijk Leest!
Volgend jaar rondom Koningsdag organiseert Zaandijk Leeft! op locatie in Zaandijk een meerdaags culinair, cultureel en theatraal evenement ‘Aan Tafel!’, gebaseerd op eetverhalen van 100 Zaandijkers.
Om zo’n evenement mogelijk te maken zijn veel vrijwilligers nodig. En daar is de Kerngroep ‘Aan Tafel!’ naar op zoek.
Klik op foto en lees meer.