Zaandijk Bouwt! modern erfgoed
Modern erfgoed ‘op de hoek’
Door: Albert Groothuizen
In deze aflevering van Zaandijk Bouwt! belichten we een markante plek: de bebouwing naast de Julianabrug en hoek Lagedijk: het huidige Boutique Hotel Zaan en restaurant Trattoria Zaan (v/h Diga).
De bebouwing –Lagedijk 32-42 binnen het beschermd dorpsgezicht van Zaandijk- oogt nu als logisch onderdeel van het gebied. Het bestaat uit nieuwbouw met Zaanse kenmerken, zonder historiserende elementen, zoals nu veel is toegepast in het centrum- en stationsgebied in Zaandam (Inverdan). Hoe anders was 40 jaar geleden de mening van menig Zaandijker bij de keuze voor de bebouwing.
De discussie in het verleden
Het gebied aan de Lagedijk, genaamd ‘Koemansterrein’ (naar de laatste eigenaar), was eigendom van de gemeente Zaanstad. Deze had in 1975 twee percelen verworven:
– Het woonhuis Lagedijk 40 met 123m2 bijbehorende grond, schuur, erf en verdere aanhorigheden, voor 100.000 gulden van gekocht de toenmalige eigenaar mevr. H. C. Leegwater-Oenen, Lagedijk 40 in Zaandijk
– Een aangrenzend bedrijfspand van mevr. Leegwater en de heer P. T. Leegwater, totaal 294 m2 grond, ook gekocht voor 100.000 gulden.
Voor het gebied werden veel plannen gemaakt. Bijvoorbeeld een Zaanlands Museum door Jaap Schipper, een sterk historiserend ontwerp. Ook werden mensen uitgenodigd privékavels te ontwikkelen. Er waren 50 gegadigden, maar niemand kwam uiteindelijk met een voorstel wat door instanties geaccepteerd werd.
Aannemingsbedrijf Kuit nodigde architect Wim Kruiswijk* uit een ontwerpplan te maken. Het plan van Kruiswijk bestond uit twee delen, zoals Cornelis de Jong (architect o.a. op de Zaanse Schans) destijds schreef:
‘Aan de Lagedijk komen 4 woningen, op percelen van 7,2 m breed met achtererven en woonkamers aan de Zaan. Op de hoek met de Guisweg een ‘ontbijthotel’, evenwijdig aan de brug. Met 4 kapjes, geraffineerd gerangschikt op een driehoekig terrein waarmee het geluid voor de 4 nieuwe zaan-erven wordt afgeschermd. In een eigentijdse vormgeving met fraai geveldoorbrekingen en houten beschietingen. Zaans zonder geschulpte windveren of rijkversierde makelaars.’
Op een informatieavond van de wijkraad Koog/Zaandijk stuitte het plan op zeer veel weerstand van de stichtingen Het Zaanse Huis, Zaans Schoon, Domineestuin en de buurtvereniging Gortershoek. Het werd ‘een grote blunder’ genoemd. Uiteindelijk kwam het plan, na door enkele 10-tallen instanties beoordeeld te zijn, er toch door, met steun van de afdeling stadsontwikkeling en openbare werken. De gemeente was overtuigd dat Kruiswijk een goed plan had gemaakt.
Stadsontwikkeling en monumentzorg waren het in het begin niet eens over het afwijken van de rooilijn maar uiteindelijk vond men het toch een goede oplossing met een entreegebiedje voor het hotel. Op een laat moment kwam de Stichting Domineestuin met een alternatief, maar dat legde men naast zich neer.
Er was wel twijfel over het welslagen van een hotel op deze plek. Maar met name door het terras aan de Zaan met uitzicht over de Zaanse Schans ging men er van uit dat het een goede invulling was.
Het plan van Wim Kruiswijk werd in 1985 gerealiseerd.
Beoordeling in het heden
De nieuwbouw is in 2019 geroemd door MOOI Noord-Holland, een onafhankelijke en niet-commerciële adviesorganisatie op het gebied van landschap, stedenbouw, architectuur en cultuurhistorie in Noord-Holland.
Binnen de integrale Monumenten- en Welstandscommissie ontstaat eind 2019 een interessante discussie wanneer een verbouwplan voor hotel Zaandijk wordt besproken. De eigenaar is van plan het gebouw te verhogen en van nieuwe gevels te voorzien, waardoor het een totaal ander aanzien zou krijgen.
Erfgoedleden noemen het gebouw van de Zaanse architect Wim Kruiswijk uit 1984 “bijzonder als moderne interpretatie van de Zaanse houtbouw. Het past heel mooi binnen de voor die tijd typerende aandacht voor kleinschaligheid en inpassing binnen een historische omgeving.” Juist omdat het bouwplan speelde tijdens de aanwijzing tot beschermd gezicht zijn de diensten Stadsontwikkeling en Monumentenzorg en de Welstandscommissie nauw bij het plan betrokken geweest. Die konden zich in deze ‘moderne’ aanpak vinden. Ook de ontwerpers binnen de commissie zien dat het gebouw ook op een markante locatie staat die van belang is voor de ruimtelijke kwaliteit van de omgeving.
De commissie pleit er uiteindelijk voor om voorzichtig om te gaan met het bestaande gebouw, een analyse te maken van de architectuur van het complex, het gebouw in zijn tijd te waarderen en bij planvorming uit te gaan van de bestaande kwaliteiten ervan.
‘De gemeente Zaanstad zorgt nu weliswaar goed voor haar monumenten’, aldus de commissie, ‘maar het modernere erfgoed is nog teveel een blinde vlek. Er is dringend een overzicht nodig, zodat gebouwen zoals dat van Wim Kruiswijk beter op hun waarde en zeldzaamheid beoordeeld kunnen worden.‘
Het verbouwplan verdween in de la en het ontwerp van Kruiswijk staat nog steeds op die markante plek in Zaandijk, als modern erfgoed ‘op de hoek’.
In de volgende aflevering van Zaandijk Bouwt! gaan we verder terug in de tijd, toen Siem Oenen eigenaar was van het bedrijfspand, waarin een palingrokerij én bioscoop
*) Architect Wim Kruiswijk (1936-1993) heeft in de Zaanstreek diverse ontwerpen gemaakt, herkenbaar aan het kleinschalige karakter, uitgevoerd in houten gevels, zoals de vrijstaande woning in de Engewormer, hoek Ringdijk en de paviljoens en beheerboerderij in het Twiske.
Bronnen: