Zaandijk Bouwt! wel, niet of toch…
In eerdere afleveringen van Zaandijk Bouwt! maakten we wandelingen door het oude en nieuwe Rooswijk, tot de rand van het Guisveld, met de Noorder Watermolensloot als grens.
Ooit was voor het Guisveld een compleet stedenbouwkundig plan gemaakt voor duizenden woningen. Deze aflevering gaat over de oorsprong van dat plan, waarom het niet is doorgegaan en het Guisveld en Zaandijk in 2040.
Het Guisveld ligt ten noorden van Rooswijk en reikt tot aan Wormerveer. Het wordt in het oosten begrensd door het spoor en in het westen door de de Nauernasche Vaart. Het is een in Nederland zeldzaam geworden veenmoerasgebied. Bovendien heeft het nog het speciale karakter van brakwaterveen. Het gebied heeft nog het historische ontstane slotenpatroon, waardoor het landschap eruit ziet als een grillig eilandenrijk van door sloten omringde veelal kleine graslandjes.
Wederopbouw
We gaan terug in de tijd, naar de periode na de Tweede Wereldoorlog. Het land was in wederopbouw, de bevolking groeide en er waren in de jaren ’50 woningen nodig, heel veel woningen. Vooroorlogse plannen voor stadsuitbreidingen -zoals in Amsterdam het Algemeen Uitbreidingsplan van stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren (1897-1988)- werden alsnog in rap tempo uitgevoerd. Tegelijk werden er ook uitbreidingsplannen gemaakt voor grootschalige industriële ontwikkeling. Daartoe werd na de oorlog het ‘Ministerie van Openbare Werken en Wederopbouw’ ingesteld.
In de jaren ’60 had het inmiddels opgerichte ‘Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimte Ordening’ een sterke regierol bij de planologische ontwikkeling van het land. De toekomstige inrichting van bijvoorbeeld de metropoolregio Amsterdam, werd omschreven in nota’s, zoals in de Nota Westen des Lands (1958) en de Eerste nota inzake de Ruimtelijke Ordening (1960) waarin werd bepaald dat toekomstige bebouwing van woningen en bedrijven niet mocht leiden tot grote, aaneengesloten stedelijk gebied. Daarmee kwam voor de uitbreiding van Amsterdam de Zaanstreek in beeld.
De volgende kaart laat zien hoe de regio ten noorden van het Noordzeekanaal eruit zou moeten gaan zien:
– Een netwerk van wegen (rode lijnen) en spoorlijnen (zwart)
– Bestaande steden en dorpen die groter moesten worden (bruin gekleurd) of dorpen zoals Assendelft, Westzaan en Nauerna die (deels) moesten verdwijnen ten faveure van grootschalige industriegebieden.
– Grote gebieden met industrie (paars gekleurd).
Het idee was om de hoge woningnood op te vangen in de gebieden waar ook ruimte was voor nieuwe bedrijven. De bedrijven waren rondom het Noordzeekanaal gepland en de woningbouw in bijvoorbeeld de Kalverpolder, Westzanerpolder én het Guisveld. In de Zaanstreek zouden dan 250.000 mensen gaan wonen, zoveel als nu bijvoorbeeld in Almere.
De spoorlijn vanaf Purmerend zou verlengd worden naar Beverwijk. Voor de auto’s en vrachtverkeer waren vele wegen gepland. De Coentunnelweg zou doorgetrokken worden naar de A9 met provinciale wegen hier parallel aan en haaks erop, zoals een weg dwars door het Guisveld. Deze weg moest alle woningbouw ontsluiten die in het Guisveld gebouwd moesten worden.
Streekplan
In 1966 kwam het Herzien Streekplan voor de Zaanstreek uit, gevolgd in 1968 door het Herzien Streekplan voor het Noordzeekanaalgebied. In die tijd werden Hoornseveld, Peldersveld en Poelenburg gebouwd in de (toenmalige) gemeente Zaandam. Allemaal bedacht vanuit het ministerie, die de regie voerde over ruimtelijke ontwikkeling. Een ministeriële regie die vandaag de dag, in een ander tijdsgewricht en dus in een andere vorm, weer nodig gewenst is om de woningnood op te lossen.
In de Tweede nota Ruimtelijke Ordening van 1966 werden de groeikernen geïntroduceerd, zoals Purmerend en Lelystad. Later, in 1994, verscheen de Vierde nota Ruimtelijke Extra, kortom Vinex, waarin Saendelft getekend was.
Als eerste werden al de snelwegen aangelegd, met als eerste de A8 als verbinding tussen de Coentunnel en Kennemerland. De gemeente Zaandijk werd geconfronteerd met de aanleg (aan de zuidzijde) van de A8, met een verkeersknooppunt voor de aansluiting met de Hemsnelweg, ten westen van de huidige bebouwing van Westerkoog (Havezate) en Westerwatering. De Guisweg naar Westzaan werd daarvoor onderbroken en omgelegd. De slinger die nu in de Guisweg zit nabij Westerkoog, is daar nog steeds een gevolg van.
Guisveld volbouwen
In het Herzien Streekplan voor het Noordzeekanaalgebied waren de Westzanerpolder en het Guisveld ingetekend voor woningbouw. Voor die woningbouw was een grote rondweg bedacht in het Guisveld, doorsneden door provinciale wegen, de zwarte lijnen op de vorige kaart. Immers, in het Guisveld waren 7000 woningen gepland, met alle voorzieningen die daarbij horen.
In de eerste schetsen werd gedacht aan hoogbouw langs het spoor en eengezinswoningen met veel sociale woningbouw. Ten behoeve van een vierbaans ontsluitingsweg naar de nieuwe wijk, werd de Fortuinweg alvast breed ingericht, met ruimte voor een benzinepompstation.
Het bebouwde Guisveld was, als nieuw geografisch ‘hart’ van de Zaanstreek, ook de ideale plek voor het bestuurlijke en ambtelijk centrum van de nieuw te vormen gemeente Zaanstad. Op een centrale plek moesten de wijkvoorzieningen komen, zoals een winkelcentrum en scholen. Het nieuwe gemeentehuis aan de Bannehof was zo ontworpen dat op het binnenplein ook markten gehouden konden worden.
Halverwege de jaren ’70 werd de uitwerking van het Streekplan voor de Zaanstreek ter hand genomen door de gemeente Zaanstad. Veel vrijheid was er niet omdat het ministerie strikte normen had voor m2 groen, water, wegen en uitgeefbaar terrein voor woningbouw. Ook voor de woningbouw waren strikte normen voor de verdeling sociaal en koop (met het accent op sociaal) en voor de indeling van de woning met m2 woonkamer, keuken, slaapkamers en sanitair. Tot op de maximale maat van het keukenblok toe. De strikte normering was gekoppeld aan subsidies voor de koopwoningen (premie A, B en C) en voor de sociale huur, die overigens in de liberaliseringsgolf van de jaren ’90 werden losgelaten.
Verzet tegen bebouwing Guisveld
In de aparte gemeenten in de Zaanstreek waren centrum-linkse colleges, ook in de nieuwe gemeente Zaanstad. In het Natuurbeschermingsjaar 1970 bundelden Zaanse milieuorganisaties zich tot het MKZ, het nog steeds bestaande MilieuKontaktZaanstreek. Vanuit die hoek groeide het verzet tegen het volbouwen van de veenweidegebieden en het verdwijnen van de Zaanse identiteit Verzet dat door de lokale bevolking werd ondersteund. Zo tekenden in 1976 ruim 27.000 inwoners een petitie tegen het volbouwen, ongeveer een kwart van de bevolking. De plannen werden gezien als een bedreiging voor het open veenweidegebied en de tussenliggende dorpen, en daarmee een bedreiging voor de identiteit van de Zaanstreek.
De verbreding van het verzet klonk door in de lokale politiek. Ook landelijk kwam er meer bewustzijn voor het behoud van natuur. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1978 werd de PvdA wederom de grootste partij, maar wel met een partijprogramma waaruit het volbouwen verdwenen was.
Inmiddels was begonnen met grootschalige woningbouw in de zuidelijke IJsselmeerpolders, volledig onder regie van het Rijk, zonder weerstand van lokale bevolking, met het huidige Almere als resultaat. Het was dus makkelijker om daar te bouwen dan in de Zaanstreek…
In 1979 verscheen een hernieuwd Streekplan voor de Zaanstreek, waarin de oorspronkelijke plannen uit 1968 dan ook helemaal verdwenen waren en onder meer het Guisveld onbebouwd bleef, behoudens een uitbreiding van Rooswijk met rond 1000 woningen.
Voor Zaanstad was het niet bebouwen van het Guisveld een financieel debacle. Vooruitlopende op het bebouwen van het hele Guisveld was grondgebied aangekocht tegen marktconforme voorwaarden. Het omzetten van de bestemming ‘Wonen’ naar ‘Natuur’ betekende een enorme waardedaling van de grond. De gemeente Zaanstad werd hiermee voor decennia een zgn. ‘artikel 12-gemeente’. Deze gemeenten krijgen van de rijksoverheid extra geld in ruil voor een streng financieel toezicht. Zo moeten de gemeenten met de Artikel 12-status voor grotere uitgaven toestemming aan het Rijk vragen.
In 1987 werd een hernieuwd streekplan vastgesteld voor het hele Amsterdam-Noordzeekanaalgebied. Dit plan was ook gericht op de bescherming van het stedelijk gebied. Het aantal uitbreidingen was in vergelijking met het oude plan beperkt. Als leidende gedachte achter het plan werd in feite dezelfde lijn gevolgd als in 1979: het voorkomen van teruglopend draagvlak in de dorpen en steden. Kwaliteitsverbetering van de stad en beperking van de aanslag op natuur en landschap stonden voorop. De opgenomen ontwikkelingen spoorden daarmee: Een kleiner Willis (500 woningen), een vergroot Westerwatering, Houtveld en in het Guisveld een nieuwe wijk: Rooswijk Noord met in totaal 1300 woningen. Tegen de uitbreiding van Zaandijk Rooswijk was er nog wel lokaal protest, echter tevergeefs.
Rond 1990 begon men met de bouw van Rooswijk Noord en vlak voor de eeuwwisseling werd deze voltooid. Hoe het stedenbouwkundig en architectonisch ontwerp van deze wijk tot stand kwam, is in eerdere afleveringen van Zaandijk Bouwt! te lezen.
De toekomst van het Guisveld
Sinds de jaren ’90 heeft Zaanstad diverse visies op de toekomst gepresenteerd. De meest recente is van 2016. In het Einddocument Maak.Zaanstad zijn voor diverse gebieden in en rondom Zaanstad de toekomstvisie voor 2040 beschreven. Deze visie laat voor Zaandijk vooral zien dat de huidige situatie de komende 15 tot 20 jaar niet veel gaat wijzigen: de contouren van de gebouwde en onbebouwde gebieden blijven bestaan*.
Binnen de huidige bebouwing van Zaandijk is ruimte voor herontwikkeling van terreinen naar woningbouw en sport, zoals de terreinen van Pielkenrood/Ardagh en van AAK in Oud Zaandijk en de aanleg van hockeyvelden in Rooswijk. Voor het vergroten van de recreatieve mogelijkheden is een fietspad in het Guisveld bedacht. Gezien de onveranderde status van het Guisveld als ‘groen buitengebied’ is het zeer de vraag of het fietspad ook werkelijkheid gaat worden.
*) De herinrichting van het gebied rondom het station Zaandijk Zaanse Schans is ‘een verhaal apart’. Op een later moment gaan we hieraan zeker aandacht besteden.
Bronnen:
– podcast van Stichting Babel: www.stichting-babel.nl/podcastreeks/podcastreeks-aflevering-1/. Op deze pagina van Stichting Babel zijn ook beelden en tekeningen te zien.
– www.zaans-industrieel-erfgoed.nl, waarin verdere uitleg over het Structuurplan en het Streekplan uit de jaren ’60
– canonsociaalwerk.eu, met informatie over de nota’s ruimtelijke ordening
– gemeentearchief Zaanstad
– Einddocument Vaststelling MAAK.Zaanstad
– Bijlage_Vaststelling_Investerings-_en_Uitvoeringsagenda.pdf (zaanstad.nl)