Zaandijk Bouwt! Plan Donker
Plan Donker over het voetlicht
‘Steekt Uw licht op bij Donker’ was in de na-oorlogse jaren vanaf de Provincialeweg te lezen op een van de houtloodsen van houthandel P. Donker in Oud Zaandijk, ter hoogte van de Sluissloot. Bij de fietstunnel van Rooswijk naar Oud Zaandijk staat een meerpaal met de tekst ‘Van Iicht naar donker’, verwijzend naar de voormalige houthandel. Na een fusie met houthandel Schipper en vertrek van het bedrijf naar de Achtersluispolder in Zaandam in 1973 werd de naam gegeven aan een nieuwbouwplan: Plan ‘Donker’.
Het plan Donker was bijzonder omdat er in de Zaanstreek nog geen enkel plan bestond met een dergelijke stedenbouwkundige opzet met eilanden in combinatie met de architectuur. Heel anders dan bijvoorbeeld de Rode Buurt in Oud Zaandijk. Deze arbeidersbuurt was ontworpen door het architectenbureau van Zeeger Gulden en Melle Geldmaker, in de Zaanstreek bekend van voor-oorlogse sociale woningbouwprojecten in opdracht van woningbouwverenigingen.
Het plan Donker was vernieuwend en zichtbaar anders door de stedenbouwkundige opbouw, het ontwerp en de toepassing van ‘eerlijke’ materialen. De ontstaansgeschiedenis is daarentegen voor velen onzichtbaar. Indachtig de leuze van houthandel Donker brengen we wat licht in die duisternis…
Eind jaren ’60 werd duidelijk dat houthandel Donker, toen aan de rand van de nog zelfstandige gemeente Zaandijk, zou verdwijnen. De gemeente had plannen om op het vrijkomende terrein -geheel in de tijdgeest van de jaren ’60- flats te bouwen, zoals de flats die op de Morgenstarstraat eerder waren verrezen. De buurt kwam echter in verzet en nodigde architect Piet Blom uit ter inspiratie. Blom is wereldwijd bekend van de kubuswoningen aan het Blaak in Rotterdam. In september 1970 werd op initiatief van Nico Roos, voorzitter van woningbouwvereniging Zaandijk, in het buurthuis aan de JJ van der Horststraat in Rooswijk een workshop georganiseerd met Piet Blom.
In de Typhoon (red.: voorloper Noordhollands Dagblad) van 2 december 1970 stond een verslag van de presentatie van Piet Blom: “Woningen op gevarieerde hoogten op palen boven de begane grond, waar andere activiteiten kunnen worden gepleegd, maar waar ook ruimte is voor het parkeren, handel en – zij het dan klein – industrie. Trouwens de auto en daarmede dus ook het parkeerprobleem is een volkomen vergissing van deze maatschappij. Ik zie het ‘koetshuis’ liever gebruikt worden door rolschaatsende kinderen.”
Het ontwerp van Blom met woningen op palen kreeg de toepasselijke naam ‘Kasbah-plan’. Het bleek tot teleurstelling van sommige deelnemers aan de workshop, financieel onhaalbaar voor Zaandijk.
Het uiteindelijke ontwerpplan Donker met zo’n 300 woningen van architect Sander Douma (FKG architecten) werd in 1973 gepresenteerd. Delen van het gedachtegoed van Piet Blom kwamen erin terug: “Architectuur is meer dan een plek creëren om te wonen, je creëert een samenleving”. In het ontwerp van Douma was aandacht voor de menselijke maat en voor ontmoeting door een voetgangersgebied en door het creëren van plekken in de openbare ruimte voor gemeenschappelijke activiteiten. De plekken kwamen beschikbaar door woningen ‘op te tillen’ én door parkeerplaatsen aan de randen te situeren.
De architectuur in het plan Donker was herkenbaar aan ‘eerlijke’ materialen, die functioneel gebruikt werden: gemetselde gevels met beton als constructie, houten kozijnen en betonnen dakpannen. Daarmee paste het binnen de budgetten zoals die door het Ministerie beschikbaar werden gesteld, zowel voor de 25% sociale huurwoningen als de betaalbare koopwoningen. De materialen en vormen zijn ook toegepast in de wel gerealiseerde Kasbah van Piet Blom in Hengelo. Het plan Donker werd in de tweede helft van de jaren ’70 gerealiseerd en rond 1980 was Zaandijk 300 woningen rijker.
Vandaag de dag kun je over de ‘eilandjes’, verbonden door witte bruggetjes, en door de autovrije smalle straatjes -van het Langepad in het zuiden tot aan het Zonnepad in het noorden- al wandelend het gedachtegoed, de ideeën en plannen van Blom en Douma zien en ervaren in het buurtje dat in de volksmond nog steeds heet: ‘Plan Donker’.
Met dank aan de publicatie ‘Selectie post 65’ door architect Cees Douma, verbonden aan de vereniging Zaans Industrieel Erfgoed.