Zaandijk Bouwt! Oud Rooswijk
Van d’Vijf Broers tot hedendaags Zaandijk
Het is het jaar 1494 en Westzaner Heyndrick Pieterz (bekend als ‘Oudt Heyn’), die ter hoogte van de huidige Julianabrug een veerdienstje onderhoudt, wil graag een huis bouwen op de lage dijk. De dagelijkse wandeltocht in weer en wind van de Middel in Westzaan naar de Zaan en weer terug is hij behoorlijk beu. Als zijn vrouw Catreyn hem het laatste zetje geeft, trekt Heyndrick zijn stoute klompen aan. Hij heeft namelijk wel toestemming nodig van de schepenen van de Banne Westzaan die regeren over de polder Westzaan, waarvan de lage dijk de oostelijke grens en bescherming vormt. Beleefd vraagt Heyndrick aan de schout of hij “den dijck mochte behuijsen ende betimmeren”. Op 20 september 1494 krijgt Heyndrick toestemming een woning op de dijk te bouwen en is de kiem gelegd voor het hedendaagse Zaandijk.
Zo’n 18 generaties verder is achtereenvolgend d’Vijf Broers, Zantdijck, Saendijk en sinds de 15e eeuw ‘Zaandijk’, uitgegroeid tot een dorp met bijna 4.500 woningen en bedrijfspanden met postcode 1544. Het dorp telt rond de 8.600 inwoners, waarvan ongeveer de helft vrouw en de helft man.
Albert Groothuizen neemt u in een reeks artikelen mee op een denkbeeldige wandeling ‘kriskras’ door de bouwhistorie van Zaandijk *). Hij staat stil bij een aantal bestaande karakteristieke buurten, bedrijfspanden en woningen en schetst daarbij historische en hedendaagse tijdsbeelden en daarmee samenhangende stedenbouwkundige principes en architectonische stijlen.
Deel 1: Oud Rooswijk
Zaandijk bestaat stedenbouwkundig uit twee delen: het oude Zaandijk, ontstaan vanaf de Lagendijk tot aan het spoor, en Rooswijk ‘over het spoor’. In het eerste deel neemt Albert u mee ‘over het spoor’ en laat hij zijn licht schijnen op de (eerste) bebouwing van het veenweidegebied van het Westzijderveld en het Guisveld, waar in een ver verleden alleen molenaars leefden van de wind.
Bouwfase 1: tussen 1920 en 1940
Vanaf de spoorwegovergang over de snelweg (Guisweg) is de eerste impressie van de huizen aan de Dr. Jan Mulderstraat: kleinschalige bebouwing met woningen, soms in een rij, soms vrijstaand. De woningen hebben witte kozijnen in een gemetselde gevel met erker -vanaf de Oud Heinstraat alleen op de begane grond- met vanaf de verdieping een schuin pannendak. De richting van het dak is bij de rijwoningen evenwijdig aan de gevel.
Verder aan de Dr. Jan Mulderstraat richting de Fortuinweg, staan de meeste vrijstaande woningen. Soms met twee lagen metselwerk, soms met een lage dakgoot en een steil dak, haaks op de gevel. Gemeenschappelijk zijn de gemetselde gevels met witte kozijnen, een prominente dakgoot en een pannendak. In die kenmerken van gevels en daken is het verschil in bouwtijd te zien: de rijwoningen in de jaren ’20 van de vorige eeuw en de vrijstaande woningen in de jaren ’30. Alle gebouwd door particuliere opdrachtgevers.
Projectmatig werden huur- en koopwoningen gebouwd achter de Mulderstraat, waarvoor zijstraten werden aangelegd tot aan de Simon Gammersloot. Het nieuwe wijkje werd indertijd aangeprezen als ‘Tuindorp Rooswijck’. De architectuur sluit aan bij de rijwoningen aan de Mulderstraat en vormden architectonisch één geheel: een blok met woningen met vanaf de verdieping een pannendak evenwijdig aan de gevel en aan beide uiteinden van een blok een woning met een steil dak, haaks op de gevel. Naar de huidige maatstaven is er energetisch nog veel te winnen bij deze woningen. Gelukkig worden de technieken steeds beter om isolatie aan de binnenzijde te doen (vloer, gevel en dak) zodat het karakter behouden kan blijven.
Zoals gebruikelijk in die tijd waren buurtvoorzieningen aanwezig op de hoeken van straten zoals bij de entree van de Oud Heinstraat en de Aris van der Leystraat. De winkeltjes zijn inmiddels verdwenen en verbouwd tot woningen.
De oudste straat van Rooswijk: Dr. Jan Mulderstraat
Zijstraat van de Mulderstraat: Ds Jacobus Borstiusstraat
Bouwfase 2: de 60’er jaren
Begin jaren ’60 wordt aan de noordzijde van de Simon Gammersloot tot aan de Tuinsloot gebouwd. De stedenbouwkundige opzet is vergelijkbaar met de opzet achter de Mulderstraat: een hoofdweg -Simon Gammerkade en Jan Steijnstraat- van oost naar west en haaks erop zijstraten en -hofjes. Om de toenmalige woningnood op te vangen werd gelijk op grote aantallen ingezet met voornamelijk sociale huurwoningen.
De eengezinswoningen hebben een eenduidige opzet die kenmerkend is voor de jaren ’60: in een rij tweelaags doorzonwoningen, grote kozijnen aan de straatzijde, de keuken aan de achterzijde en een pannendak.
Als sluitstuk van deze uitbreiding verrezen acht flatgebouwen aan weerszijden van de Fortuinweg, sociale huur en haaks op elkaar zodat er veel licht, lucht en ruimte was. De Fortuinweg zelf werd toen breed aangelegd. Immers, in die jaren werden al plannen gemaakt om het hele Guisveld tot aan Wormerveer vol te bouwen. Een brede toegangsweg -met benzinepomp- hoorde daarbij.
Bouwfase 3: tussen 1970 en 1990
Ten westen van de Fortuinweg werd in de 70’er jaren de Harpstraat gebouwd. Met koopwoningen -ook type doorzon- waarbij aan de zuid- en westzijde geen autorijke straten, maar een voetpad voor een vrij uitzicht over het veld.
Tussen het spoor en de Oud Heinstraat werd een villawijkje gebouwd, naar een ontwerp van architectenbureau G.Husslage. Op initiatief van een bewonerscomité werd de straat vernoemd naar een zeer gewaardeerde Zaandijker huisarts: de dr. J.J. van der Horststraat. De woningen -villa’s en bungalows- zijn verschillend, maar toch ook ‘familie’ van elkaar door vergelijkbare stijlen en vormen.
Vooruitlopend op het plan om het hele Guisveld vol te bouwen (Redactie: waarover in een volgend artikel meer) kwam ambtelijk Zaanstad naar Rooswijk. Ten noorden van de Sluisloot werd in 1975 het gemeentehuis ‘De Bannehof’ in gebruik genomen, naar een ontwerp van R.Winkel (chef gemeentelijk architectenbureau). Ook basisschool De Zoeker kreeg een plek op het verder lege en eenzame ‘eiland’.
De zogenaamde kwadrantwoningen vormen de fraaie laatste(?) etappe van de wandeling door de bouwgeschiedenis van Oud Rooswijk. Deze woningen werden gebouwd achter de flatgebouwen van het Triangelhof. Een efficiënte manier van verkavelen met vier woningen tegen elkaar aan, in witte baksteen en een beperkte buitenruimte.
Tot zover…
In een volgende ‘Zaandijk Bouwt! met’ neemt Albert Groothuizen u mee en vertelt hij over wat gezien wordt als een voorbeeld van een pré-vinexwijk: Nieuw Rooswijk.
Bronnen:
www.bagviewer.nl – per adres eigenschappen zoals het bouwjaar
https://maps.amsterdam.nl/afwc_2019/?LANG=nl – met een kaart van sociale woningbouw in de regio https://www.planviewer.nl/imro/files/NL.IMRO.0479.STED3753BP-0309/t_NL.IMRO.0479.STED3753BP-0309_2.2.html – met een omschrijving van de gemeente en de structuur van o.a. Rooswijk
https://allecijfers.nl/woonplaats/zaandijk – met allerlei statistische gegevens van Zaandijk en de inwoners
https://www.topotijdreis.nl -vanaf ca 1815 de landkaarten van Nederland achter elkaar gezet, ook voor de Zaanstreek en Zaandijk
*) Eerder verschenen in de reeks ‘Zaandijk Bouwt! met’:
– Nieuwbouw De Bannehoven, een lange aanloop
– Plan Donker, over het voetlicht