Skip to content Skip to left sidebar Skip to footer

Oud Zaandijk

Het moet donderdag 18 september geweest zijn, daags na Sint Lambert in het jaar 1494, dat schout en schepenen van Westzaan tijdens het schouwen van de lage dijk langs de Zaan staande werden gehouden door ene Heyndrick Pieterz (bekend als ‘Oudt Heyn’). Westzaner Heyndrick die ter hoogte van de huidige Julianabrug een veerdienstje onderhield, wilde namelijk graag een huis bouwen op de lage dijk. Daarvoor had hij toestemming nodig van de schepenen van de Banne Westzaan die regeerden over de polder Westzaan, waarvan de lage dijk de oostelijke grens en bescherming vormde. Beleefd vroeg Heyndrick aan de schout of hij “den dijck mochte behuijsen ende betimmeren”. Op 20 september 1494 kreeg Heyndrick toestemming een woning op de dijk te bouwen en was de kiem gelegd voor een nederzetting.

Na verloop van tijd werden er meer huisjes en schuurtjes gebouwd. Het werd een buurtschapje, een gehucht en op den duur een dorp. Zo ontstond Zaandijk, een van de weinige gemeenten waarvan de stichting tot op de dag nauwkeurig bekend is gebleven.

De naam Zaandijk (ook nog ‘Zantdijc’ en ‘Saandijk’) ontstond overigens niet in 1494, maar raakte pas zo’n 120 jaar later in zwang. Het is bekend dat Oud Hein vijf zoons had, die zich dicht bij hun vaders huis op de dijk vestigden. Ruim honderd jaar werd het buurtschapje daarom “D’Vijf Broers” genoemd. Tijdens de 80-jarige oorlog werd het 19 huizen tellende dorpje volledig verwoest door de Spanjaarden.

In de afgelopen meer dan 525 jaar groeide Zaandijk uit tot wat het nu is. Door het ontstaan van Rooswijk wordt het oorspronkelijke deel van het dorp Oud Zaandijk genoemd.

Het oudste deel van het dorp ligt (natuurlijk) langs de Zaan op de Lagedijk. Ooit woonden hier de welgestelde Zaanse families. Dit deel van het dorp, De Gortershoek of Gouden Bocht genaamd, is beschermd dorpsgezicht sedert 1982. Hier vindt u de beroemde groene Zaanse houten huizen met krullerige gevels, stoere monumentale koopmanshuizen met fraaie tuinen en romantische doorkijkjes naar de Zaan. Onlosmakelijk verbonden met de Lagedijk is natuurlijk het statige Weefhuis met als voortuin de Beeldentuin met de zandstenen beelden, voorstellend: Bachus, Morgen, Middag, Avond en Nacht. Tegenover de Beeldentuin staat het fraaie voormalige Raadhuis van Zaandijk. Aan de achterkant biedt de rozentuin met terrassen en steiger een prachtig uitzicht op de molens en het aan de overkant van de Zaan gelegen openluchtmuseum De Zaanse Schans.

Langs de Zaan en in de winderige polder stonden de molens, fabriekjes en werven. Aan de sloten en paden die dwars op de rivier ontstonden, werden meestal kleine houten woningen gebouwd. Hier is weinig meer van terug te vinden. Op de Guisweg is nog een authentiek 400 jaar oud Zaans arbeidershuisje te zien. Eens stond dit huisje langs de Guissloot aan het Guispad (o/g Geuzenpad).

De (arbeiders)woningnood noopte de gemeente met name in de eerste helft van de vorige eeuw om honderden woningen te gaan bouwen. Zo ontstonden in het gebied, waar eens tal van molens en houten huisjes stonden, verschillende buurten tussen de Lagedijk en het spoor: de Bredenhofbuurt (jaren ’10), de Rode Buurt (jaren ’20) en de Bomenbuurt (rond jaren ’40) en, ten noorden van de Sluissloot, de Molenbuurt (jaren ’60). De laatste buurt is vooral bekend als ‘(Om) de Noord’.

Te midden van de buurten ligt het pittoreske buurtschapje Domineestuin verscholen. In vroeger tijden lag op deze plek de tuin van de dominee van de Zaandijkerkerk. De hedendaagse Domineestuin is niet authentiek, het is een reconstructie van een oud Zaans buurtje. In Domineestuin vind je verschillende (smalle) paden met Zaans groene huizen die rond 1980 zijn gebouwd in de houtbouwstijl uit de periode laat 18e eeuw tot midden 19e eeuw.

Rond 1980 verdween ook het laatste stukje ‘polder’ met de bouw van 300 woningen in ‘Plan Donker’, het sluitstuk van bijna een eeuw lang grootschalige woningbouw. Een eeuw waarin Oud Zaandijk zijn hedendaagse uiterlijk kreeg.

De vlag van Zaandijk

In 1974 is de gemeente Zaandijk, ondanks protesten ‘Zendaik mot Zendaik blaive’, opgegaan in de gemeente Zaanstad. Het is het jongste dorp en tevens een van de kleinste dorpen van de gemeente Zaanstad.

In heel Zaandijk wonen rond 8.500 dorpsgenoten in ongeveer 3.900 woningen, waarvan om en nabij 3.000 mensen in 1.600 woningen in Oud Zaandijk (Allecijfers.nl 2022).

Zaandijk is bijzonder waterrijk. Het dorp telt in totaal ruim 40 bruggen en bruggetjes, waarvan een twintigtal in Oud Zaandijk.

Zaandijkers stonden bekend als een ‘krenterig’ volk. Vandaar de bijnaam: krentenkakkers. “Op Zedaik deer benne ze raik, deer ete ze raist met krente, maar ’s avens as hullies hoisbaas komt, den hewwe ze gien cente.”

Klik HIER voor het fotoalbum ‘Oud Zaandijk Kriskras!’

Maak ook kennis met:
Rooswijk
Straatnamen

Monumentaal Zaandijk
Animatie ontstaansgeschiedenis