Zaandijk Gedenkt en Herdenkt!
Gedenkstenen op de Karl Marxstraat
Het Joodse echtpaar Samuël Duis en Sophia Duis-Clarenburg woonde bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in Zaandijk. Zij overleefden de oorlog niet. Ter nagedachtenis aan hen onthulde de Werkgroep Struikelstenen Zaanstad voor de toenmalige woning van de familie Duis op de Karl Marxstraat 63 twee struikelstenen.
In 1942 woont de dan 56-jarige Joodse Samuël Duis en zijn eveneens Joodse tweede vrouw Sophia (49) op de Karl Marxstraat in Zaandijk, (toentertijd) op nummer 39. Hij runt samen met drie zoons ‘Transport-Onderneming S.Duis’. Het wordt hen door de Duitse bezetter steeds moeilijker gemaakt om het hoofd boven water te houden. Op 22 april 1942 ontvangt Samuël een bevel om met zijn vrouw en jongste zoon Martin (18) alles in Zaandijk achter te laten en samen met gepakte koffers naar het getto van Amsterdams te vertrekken. Het familiebedrijf komt in Duitse handen.
Op 5 mei 1943 laat hij zijn kinderen, via zoon Herman die in Wormer woont, op een haastig geschreven briefkaart weten: “Waarde Familie,/…../We zijn gehaald/…../Afzender S.Duis”. De familie weet wat de boodschap betekent: van huis ophalen, dan naar de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam, op deportatie naar Westerbork en verder. Samuël en Sophia worden nog diezelfde maand in de gaskamers van Sobibor vermoord. Hun kinderen overleven de oorlog.
Struikelstenen
Struikelstenen, of Stolpersteine, zijn bedacht door de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. Het idee is dat je bij het zien van de stenen, even ‘struikelt’ in je hoofd en in je hart over de geschiedenis van de mensen achter de namen op het bronskleurige keitje van 10x10x10 cm. De stenen worden gelegd in het trottoir voor huizen waar Joodse mensen hebben gewoond die de oorlog niet overleefd hebben.
In 2018 is Zaanstad begonnen met het leggen van de eerste struikelstenen. In totaal liggen 177 struikelstenen in de gemeente. Van de bijna driehonderd Joden die begin 1942 woonden in het gebied dat nu Zaanstad is, stierven er ruim 170 personen een voortijdige dood, vrijwel allen in Auschwitz of Sobibor. Van hen heeft het merendeel geen graf. Aangezien een mens pas is vergeten als zijn/haar naam vergeten is, heeft de Werkgroep Struikelstenen Zaanstad de namen van alle omgekomen Zaanse Joden zichtbaar gemaakt. Daarmee is een gebroken namenlint door de stad ontstaan, een monument dat de herinnering aan de weggevoerde Joodse Zaankanters levend houdt.
Herdenkingsmonumenten
Ter nagedachtenis aan hen die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben ingezet voor onze vrijheid en door de Duitsers zijn gefusilleerd of omkwamen, staan in de Zaanstreek een aantal herdenkingsmonumenten, waar onder:
* Langs de Leeghwaterweg staat een monument ter nagedachtenis aan drie jonge leden van het verzet en drogist G. Verdonk uit Zaandijk. Zij werden als vergelding gefusilleerd vlakbij deze plek, omdat ze de bemanning van het Amerikaanse vliegtuig Betty Jane, die boven de Zaanstreek uit hun aangeschoten toestel waren gesprongen, in veiligheid hadden gebracht.
* In het Koogerpark in Koog aan de Zaan worden met een monument vijftien mannen en één vrouw herdacht, waar onder leden van de Stijkelgroep uit Koog aan de Zaan. Zij werden tijdens de Tweede Wereldoorlog vanwege hun verzetswerk gefusilleerd of kwamen om. Elf van hen kwamen uit Koog aan de Zaan en vijf uit Zaandijk.
* Naast de ingang van (v/h) de Gortershoekschool in de Tuinstraat hangt een herinneringsbord en in de school hangt een plaquette voor Juf Tieke Jansma (1913-1945). Zij was onderwijzeres op ‘De Gortershoek’. In haar Amsterdamse woning verzorgde ze jarenlang met toewijding twaalf Joodse mensen die bij haar waren ondergedoken. Zij overleed op 31-jarige leeftijd aan typus, na het eten van een stukje besmette paling.
Bronnen:
– 4 en 5 mei Comité Zaanstad – Blijvende aandacht voor vrijheid (4en5meizaanstad.nl)
– Struikelstenen – Buitengewoon Zaanstad
– Familienamen – Joods Monument Zaanstreek