Skip to content Skip to left sidebar Skip to right sidebar Skip to footer

Zaandijk Bouwt! Oude De Werf

Door: Albert Groothuizen

In Zaandijk staan van oudsher relatief veel scholen. Tijd om aandacht te besteden aan de huidige schoolgebouwen en de inmiddels verdwenen schoolgebouwen.
Nu heeft Zaandijk drie basisscholen: in Oud Zaandijk De Werf en in Rooswijk De Zoeker en Schatrijk. In Rooswijk staat ook de middelbare school Saenredam. Al deze gebouwen zijn relatief nieuw.
In deze aflevering gaat de aandacht uit naar De Werf, en wel naar het eerste eigen gebouw van de school op libertaire grondslag. In de volgende aflevering ruim aandacht voor het nieuwe gebouw.

Honderd jaar geleden, Zaandijk was nog een zelfstandige gemeente, was de Zaanstreek ‘rood’. In het industriegebied werkten en woonden vele arbeiders in de dorpen. In de politiek waren socialisten en communisten ruim vertegenwoordigd. Het is dan ook niet vreemd dat in elke dorp verenigingen werden opgericht door en voor arbeiders, woningbouwverenigingen, muziekkorpsen, voetbalclubs, en ook scholen.

In 1929 had een kleine groep vrije socialisten met idealen de ‘Schoolvereniging op libertaire grondslag’ opgericht. ‘Verbeter de wereld, begin bij het kind’ was één van de idealen. Het onderwijs was van meet af aan sterk geënt op de vernieuwende methoden van onder anderen Kees Boeke en L. Groeneweg, die bij de opzet ook adviseerden. Groeneweg stelde in zijn filosofie, de persoonlijkheid van het kind centraal. Leerlingen werden de volgende vier leefregels bijgebracht: ‘Help jezelf’, ‘Helpt elkander’, ‘Hinder niemand’ en ‘Doe alles zo goed mogelijk’.

Om van idee tot werkelijkheid te komen en omdat de overheid eerder politieke dan opvoedkundige motieven vermoedde, duurde het tot 1939 voor de school daadwerkelijk kon beginnen. Aanvankelijk was de vereniging gevestigd in Wormerveer. Zaandijk was echter een centralere plek in de Zaanstreek. Het gymnastieklokaal van de oude openbare lagere school aan het Schoolpad bracht uitkomst. Na enkele maanden, net voor het begin van de oorlog, werd al een aantal extra lokalen betrokken op de hoek van de Guisweg en de Lagedijk. De school groeide en in 1950 startte de zoektocht naar een plek voor een nieuwe school. Aan de noordzijde van Zaandijk werd eind jaren ’50 een nieuwe wijkje -de Molenbuurt- gebouwd, ten noorden van AAK, met de Valkstraat aan de zuidzijde en de Koperslagerstraat aan de noordzijde. Het braakliggende terrein tussen de Koperslagerstraat en het Herderskindpad, grenzend aan Wormerveer, werd toegewezen aan de ‘School voor persoonlijkheidsonderwijs’.

De schoolvereniging gaf opdracht aan architect Arthur Staal voor een ontwerp. Staal had na de oorlog naam gemaakt als architect van vele sociale woningbouwprojecten, hotels, scholen en kantoorpanden met name in Amsterdam. Zijn stijl paste bij die tijd: sober en doelmatig met gebruik van baksteen en beton. Zijn vader was architect van ‘de Wolkenkrabber’ aan het Victorieplein in Amsterdam-Zuid. In de jaren ’60 werd zijn stijl nog zakelijker, zoals zijn ontwerp voor de Shell-toren aan het IJ, tegenover het Centraal Station.

Staal liet zich inspireren door het gedachtegoed van Kees Boeke en de vrije school in Baarn (waar de prinsessen van Oranje ook naar school gingen). Aanvankelijk zou een grotere school ontworpen worden, maar ten gevolge van de bestedingsbeperking en de latere beperking van het bouwterrein moest met een kleiner gebouw genoegen worden genomen. De bijzondere wijze van lesgeven volgens het Persoonlijkheidsonderwijs, vereiste grotere klaslokalen dan de toen geldende normatieve 56 m2. Met steun van de toenmalige Zaandijker burgemeester Van Gelderen werd bereikt dat het ministerie akkoord ging met de bouwplannen met lokalen van 67 m2.

College B&W Zaandijk steunt plannen

De bouw van de school naar het ontwerp van Staal verliep niet zonder horten en stoten. Wordt nu wel eens geklaagd over ‘Welstand’, in 1953 volgde ook een negatief advies van de Rijksinspectie op de ‘hallen’. Het hoofd van de gemeentewerken in Zaandijk, die vond dat de uitspraak niet strookte met de werkelijkheid, adviseerde het college van B&W echter anders: “Het principe van de plattegrond der school is een zgn. hallenschool. Nu gaat het m.i. niet op dat door de Welstandscommissie een gangenschool wordt voorgestaan. Immers, zij hebben het ingediende plan alleen op ‘aesthetische’ kwaliteiten te beoordelen.”
In september 1957 wordt de bouwvergunning bij de Rijksinspectie aangevraagd voor rijksgoedkeuring, voor een bedrag van 212.500 gulden.

In de grondvorm heeft het gebouw even uit het midden een knik, ter plaatse waarvan een deel van het gebouw is verschoven, voor de kamer van het schoolhoofd. Deze kamer was verhoogd zodat eronder een kelder werd gemaakt voor de centrale verwarming, nog gestookt met huisbrandolie. Het gebouw telt zes lokalen die vanuit de hal via een gang te bereiken zijn.

Doordat de beide dakvlakken op verschillende hoogte liggen, wordt een goede daglichtverlichting verkregen. In een school met persoonlijkheidsonderwijs was dit een vereiste, zodat de tafels en stoelen een vrije, wisselbare opstelling konden hebben. Voor die tijd was dat een nieuw ontwerp.

Een maand na de aanvraag volgt een afwijzing van de ‘Centrale directie van de volkshuisvesting en de bouwnijverheid’ omdat conform het Uitbreidingsplan uit 1954 ‘de rooilijn langs deze zijde van de provinciale weg gelegen moet zijn op een afstand van 25 meter uit de as van de weg’. Geconstateerd wordt dat in de situatietekening de afstand ‘nog slechts 13 meter zal bedragen’.

Twee weken later stuurt B&W van Zaandijk direct een brief dat de situatietekening wordt aangepast en het gebouw wordt verschoven richting Lagedijk. Pas in januari 1959 volgt de goedkeuring van het Rijk onder de voorwaarde dat binnen 3 maanden wordt gestart met de aanvang van het werk. Snel wordt de eerste paal geslagen, waarmee de bouw van het schoolgebouw door hoofdaannemer Fa. M. de Wit uit Zaandam in februari 1959 officieel van start gaat.

Op 12 december 1959 was de officiële opening van de nieuwe school ‘DE WERF, neutraal bijzondere basisschool’.

De Zaandijker kunstenaar Leo F. Poelmeijer vervaardigde een wanddecoratie, dat geplaatst werd naast de entree aan de voorzijde. De motieven hebben betrekking op de naam en de doelstelling van de school. Twee kinderen flankeren de godin van de wijsheid “Pallas Athene”, waarin de boeg van een schip is verwerkt. Het linker kind leest, de rechter speelt en houdt een duif op de arm.  De naam van de school ‘De Werf’ completeert de wandversiering.

Later werd de school uitgebreid met twee lokalen in de kenmerkende stijl langs de Lagedijk.

Inmiddels is het oude schoolgebouw gesloopt en op dezelfde plek vervangen door nieuwbouw. Over die nieuwe De Werf gaat mijn volgende Zaandijk Bouwt!.

Bronnen:
– Zaanlandse Oudheidkundige Verzameling-Honig collectie
– www.zaanwiki.nl/encyclopedie/doku.php?id=libertaire_school
–  www.marcellok.nl/studio/local-heroes
– Archief.zaanstad.nl
–  Historische vereniging Koog-Zaandijk
– www.zaansekunstwerken.eu/niet-meer-aaanwezig
– boekje: ’25 jaar persoonlijkheidsonderwijs in de Zaanstreek ‘ (1964, uitgave in eigen beheer van de school)
– Polytechnisch Weekblad, uitgave 26-1-1962